Πόλεις που χάνονται, πόλεις που αλλάζουν, πόλεις που συνεχίζουν. Το πέρασμα από τον αρχαίο στο μεσαιωνικό κόσμο

Οι αλλαγές που χαρακτηρίζουν το πέρασμα από τον αρχαίο στο μεσαιωνικό κόσμο δεν έγιναν μονομιάς. Αντίθετα αποτελεί έναν μετασχηματισμό, μια σταδιακή διαδικασία, ιδιαίτερα ουσιαστική, η οποία είχε επίδραση και στα μνημεία. Σε όλο τον βυζαντινό κόσμο, έπειτα από μια περίοδο συρρίκνωσης και παρακμής, κατά τους 7ο και 8ο αιώνες, τους λεγόμενους σκοτεινούς χρόνους, ακολουθεί η ανάκαμψη των πόλεων της αυτοκρατορίας. Αντί των μεγάλων αστικών κέντρων της αρχαιότητας και των πρώιμων βυζαντινών χρόνων, οι πόλεις μετασχηματίζονται σε οχυρωμένους οικισμούς τις λεγόμενες πόλεις-κάστρα. Εγκαταλείπεται δηλαδή το πρότυπο των αρχαίων πόλεων και συντελείται η μετάβαση στον περιορισμένο και προστατευόμενο με τείχη οικισμό. Τα αστικά κέντρα μετατρέπονται σε τόπους ασφαλούς κατοικίας. Οι πόλεις-κάστρα έχουν σαφώς μικρότερη έκταση και διαφορετική δομή, ενώ χαρακτηρίζονται από την απουσία πολεοδομικού σχεδιασμού και οργανωμένης διάταξης των χώρων και των κτιρίων. Μάλιστα, μετά τον 6ο αιώνα μ.Χ παρατηρείται η εγκατάλειψη παραλιακών θέσεων.
Βασικό χαρακτηριστικό αυτή την εποχή αποτελεί η σταδιακή επικράτηση της νέας θρησκείας, του Χριστιανισμού. Χτίζονται νέοι ναοί, οι βασιλικές, που συχνά σηματοδοτούν τα κέντρα των πόλεων, αποτελώντας μαζί με τα διοικητικά-στρατιωτικά κτήρια την έκφραση συλλογικών ή δημόσιων λειτουργιών.
Αλλαγές συντελούνται και σε σημαντικές πόλεις της αρχαιότητας σε Εύβοια και Βοιωτία. Αρχαίες πόλεις συνεχίζουν να κατοικούνται, παραμένοντας στην ίδια θέση ενώ διατηρούν τις αρχαίες ονομασίες τους (Θήβα, Κάρυστος, Ερέτρια). Άλλες πόλεις εγκαταλείπουν τις παλιές προς εύρεση πιο ασφαλούς θέσης (Χαλκίδα).